सायकल आणि पर्यावरण

सायकल चालक हा पर्यावरणाचे रक्षण करतो अशी आजवरची आपली समजूत होती. सुदैवाने ती आज देखील खरी आहे. पण हे फार दिवस खरे ठरेल असे नाही. नव्या सायकलींचे (प्रचंड प्रमाणात) उत्पादन ज्या प्रकारे होते आहे, त्या प्रकारे उत्पादन व विक्री होत असतानाच या सायकली पर्यावरणावर आघात करीत आहेत हे लक्षात येते.

सायकलस्वारी

मी गेली २५ वर्षे जवळपास (५ ते ७ कि.मी) जाण्यासाठी सायकलच वापरतो. गेले काही दिवस माझ्या असे लक्षात आले की लहान मुले (१४ वर्षांच्या आतील) सायकल मोठ्या प्रमाणावर वापरू लागली आहेत. त्यांच्या शालेय पुस्तकात पर्यावरणाविषयी असलेल्या धड्यांचा हा परिणाम असू शकेल. वयाच्या १४ वर्षांनंतर नंतर मात्र हे सायकल “प्रेम” आटू लागते असे दिसते. तरुणाईला वेगाची ओढ असते असे जाहिरातीतून ठसवले जाते त्याचा हा परिणाम असावा. गृहरचना संस्थांच्या पार्किंग जागेत गंजत पडलेल्या सायकली पाहिल्या की या “प्रेमभंगा”चा पुरावा आपल्याला मिळतो.

सायकल पर्यावरणपूरक आहे ?

या लेखात सायकल वापरणे पर्यावरणपूरक आहे हे गृहीत धरले आहे. पण ज्या प्रकारे सध्या सायकलींचे उत्पादन केले जाते त्यामुळे पूर्वीच्या मानाने ते पर्यावरणपूरक ठरत नाही हा विचार मांडला आहे. अनेक मुद्द्यांचा विचार करताना कपचि (कर्ब पद चिन्ह-Carbon Foot Print) या संकल्पनेचा वापर केला आहे. म्हणून प्रथम “कपचि” म्हणजे काय हे पाहू.

कर्ब पद चिन्ह

एनसायक्लोपिडिया ब्रिटानिकात उल्लेख केल्या प्रमाणे

"कर्बपदचिन्ह म्हणजे, एक किंवा अनेक व्यक्तींशी, इतर वस्तूंशी वा संस्थांशी (उदा. देश, कारखाना इत्यादी) 
निगडित असलेल्या कार्बन डाय ऑक्साइडचे वजन".

या व्याख्येत कार्बन डाय ऑक्साइडला महत्व आहे. कोणतेही कार्य, उत्पादन करताना ऊर्जा वापरली जाते. ही ऊर्जा मुख्यतः भूगर्भातील तेल, कोळसा इत्यादी इंधने जाळूनच निर्माण करण्यात येते. जाळण्याचा परिणाम कार्बन डाय ऑक्साइड तयार होण्यात होतो. पर्यावरण दूषित करण्यात या वायूचा मोठा वाटा आहे. म्हणून संस्था, वस्तू वा व्यक्तीने निर्माण केलेला कार्बन डाय ऑक्साइड मोजला, की त्या वस्तू, व्यक्ती किंवा संस्थेचा प्रदूषणातला वाटा किती हे ठरवता येते. कार्बन डाय ऑक्साइड सोबतच मिथेन, सल्फर डाय ऑक्साइ़ड या सारखे वायूही प्रदूषण करतात पण मोठा वाटा कार्बन डाय ऑक्साइडचा असतो म्हणून कपचि मोजताना कार्बन डाय ऑक्साइडच्या विचार प्रामुख्याने केला जातो.

सायकलचा कपचि

आता सायकली तयार करण्याचा कपचि (कर्ब पद चिन्ह) किती हे पाहूया. १९८० साला आधी सायकली साधारणपणे लोखंडी असायच्या. मुख्यतः त्यांची फ्रेम व चाके लोखंडी असत. आता मात्र ती ऍल्युमिनियमची असतात. काही सायकलींच्या फ्रेम्स व सुटे भाग कार्बन धाग्यांच्या मिश्रधातूंपासून, टिटॅनियम व स्टेनलेस स्टील पासून बनतात. लोखंडी भागांपासून बनवलेल्या सुट्या भागांच्या तुलनेत, ऍल्युमिनियम व इतर धातू यांचा कपचि खूपच जास्त असतो. म्हणजेच, या धातूंपासून बनलेली सायकल उत्पादित होताना अधिक इंधन जाळून अधिक प्रदूषण करते.

• लोखंडी फ्रेम बनवण्यासाठी १७.५ किलोग्रॅम CO2 खर्च होतो.
• कार्बन धागे वापरलेली फ्रेम बनवायला ५५ किलोग्रॅम CO2 खर्च होतो.
• ऍल्युमिनियम फ्रेम बनवण्यासाठी २५० किलोग्रॅम CO2 खर्च होतो.

संदर्भः(https://dukespace.lib.duke.edu/dspace/bitstream/handle/10161/8483/D uke_MP_Published.pdf)

वरील उदाहरणांत आपण या प्रकारच्या सायकली बनण्यास किती पैसा खर्च झाला हे न बघता, त्यांनी किती प्रदूषण केले हे पहात आहोत हे लक्षात घ्या.

हल्लीच्या सायकलचा कपचि कशाने वाढतो ?

कालच्या सायकलींच्या मानाने हल्लीची सायकल बनताना जास्त प्रदूषण होते. त्याची अनेक कारणे सांगता येतात.

ऍल्युमिनियमची फ्रेम वापरणे

ऍल्युमिनियम फ्रेम वापरल्यामुळे सायकलचे वजन कमी होते हे खरे आहे. पण मुळातच सायकल ही जवळपास जाण्यासाठी उपयुक्त असते.

प्रचंड उत्पादन, यांत्रिक जुळणी

सायकलीची चाके अक्षाभोवती नीट फिरवणे (trueing), चाकांचे स्पोक्स ताणून घेणे, सायकलची सीट बनवणे ही कामे, हातांनी केली जात असत. आता ही कामे व त्याशिवाय सायकलची पूर्ण असेंब्ली यंत्रांद्वारे केली जाते. म्हणजे त्या यंत्रांनी वापरलेला कपचि सायकलच्या कपचि मधे वाढ करतो.

आज किती होत असेल सायकलींचे उत्पादन ? गेल्या दोन दशकांत उत्पादित झालेल्या ११ कोटी सायकलींपैकी ६६ टक्के सायकली चीनमधे तयार केल्या गेल्या. चीनमधील सर्वात मोठी उत्पादक कंपनी रोज ५५००० सायकलींचे उत्पादन करते. ही संख्या अमेरिकेत एका वर्षात बनणाऱ्या सायकलींपेक्षा थोडीशीच कमी आहे ! अशा रीतीने प्रचंड प्रमाणात आणि यांत्रिक (अमानवी) पद्धतीने झालेले सायकलींचे उत्पादन हे देखील सायकलचा कपचि वाढवायला जबाबदार ठरते आहे.

संदर्भः (https://www.routledge.com/Routledge-Companion-to-Cycling/Norcliffe- Brogan-Cox-Gao-Hadland-Hanlon-Jones-Oddy-Vivanco/p/book/9781003142041)

अल्पायुषी सायकली

हल्लीची ही सायकल दीर्घायुषी तरी असते का ? त्याचे उत्तरही नाही असे द्यावे लागते. हल्लीची सायकल दीर्घायु ठरत नाही. त्याची अनेक कारणे आहेत. ती पहाण्याआधी तुमच्या वडिलांनी किंवा आजोबांनी विकत घेतलेली सायकल किती वर्षं वापरली हे आठवून पहा. प्रश्नाचे उत्तर ५० वर्षे किंवा त्याहून अधिक असे येऊ शकेल. या दीर्घायुषी सायकलींचे रहस्य काय होते ?

• कंपन्यांनी स्वतःच्या सायकलीसाठी बनवलेले सुटे भाग इतर सायकलींनाही उपयुक्त होते. त्यामुळे स्थानिक पातळीवर सायकल दुरुस्ती सहज शक्य होती. “आजारी सायकल” तंदुरुस्त झाली की तिचे आयुष्य वाढत होते.
• आज सायकल उत्पादक स्वतःच्या सायकलीचे सुटे भाग असे बनवतो की ते फक्त त्याच प्रकारच्या सायकलसाठी उपयोगी पडतात.
• आजच्या सायकलच्या सुट्या भागांची गुणवत्ता देखील अति-सामान्य असते. त्यामुळे हे भाग लौकरच खराब होतात.

सायकल अल्पायुषी ठरल्यामुळे एकाच व्यक्तीला किंवा कुटुंबाला पुन्हा पुन्हा नवी सायकल घ्यावी लागते. अधिक सायकलींची विक्री होते पण कपचि आणि प्रदूषण वाढते.

विद्युत सायकली

प्रथम हे लक्षात ठेवले पाहिजे की विद्युत सायकलींचे आयुष्य मानवी शक्तीवर चालणाऱ्या सायकलीपेक्षा कमी असते. त्यात असणाऱ्या बॅटरी, मोटार इतर कंपन्यांच्या सायकलला बसत नाहीत. त्यामुळे त्यांची सहज दुरुस्ती शक्य होत नाही. त्याचा परिणाम म्हणून या सायकली लौकर बाद होतात. नव्या घ्याव्या लागतात. या सायकलींसाठी वापरल्या जाणाऱ्या बॅटऱ्या देखील पुन्हा दुरुस्त करून वापरण्यायोग्य नसतात. अशा नव्या बॅटऱ्यांची किंमतही खूप असते. मुळात बॅटरी व मोटार या जादा भागांमुळे विद्युत सायकलींचा कपचि बराच जास्त असतो. शिवाय बॅटरी रीचार्ज करायलाही वीज लागते आणि कपचि वाढतच जातो. बॅटरी आणि मोटारमुळे दर १५००० किलोमिटर साठी हा कपचि ४२ किलोग्रॅमने वाढतो असे लक्षात आले आहे.

सामुदायिक सायकली

गेल्या काही वर्षात, जगात आणि भारतातही (पुण्यात सुद्धा) सायकली सामुदायिक रित्या वापरण्याचे प्रयत्न होत आहेत. खरे तर सामुदायिक वापरामुळे कमी सायकली तयार होऊन त्यामुळे होणारा कपचि सुधारायला हवा. पण तसे होत नाही. कारण असे लक्षात आले आहे की ,

• अनेकांनी वापरल्यामुळे सामुदायिक सायकलचे एकूण आयुष्य १५ महिनेच असते.
• सामुदायिक सायकल व्यवस्था इलेक्ट्रॉनिक्स व इंटरनेट वर आधारित असल्यामुळे त्याचा कपचि वाढतो.
• सायकल सामुदायिक असल्यामुळे त्यांची दुरुस्ती व देखभाल केली जात नाही, आणि नादुरुस्त सायकलींचा डोंगर वाढतो.

कारशी तुलना

सायकल कितीही जास्त कपचि निर्माण करणारी असली तरी कारच्या तुलनेत ती चांगलीच ठरते. कारण लहान कार उत्पादित करताना ६ टन CO2 निर्माण होतो. तर मोठी कार उत्पादित करताना ३५ टन. म्हणजे कारच्या तुलनेत विजेची मोटार असणारी सायकलही कमी कपचि असणारे वाहन ठरते. पण कोणतीच सायकल ही कारच्या ऐवजी दर वेळी वापरता येईल असे नाही. त्यामुळे निदान कमी अंतरांसाठी प्राधान्याने पायाने चालवण्याची लोखंडी फ्रेमवाली सायकल चालवणे महत्वाचे.

उपाय

सायकल कशीही असली तरी कारपेक्षा (कमी अंतरासाठी) पर्यावरणपूरक हे मान्य केले तरी तिचा कपचि आणखी कमी करण्याचे उपायही आहेत.

• लोखंडी फ्रेमच्या सायकली बनवणे. त्या थोड्या जास्त जड असतील पण टिकाऊ देखील असतील.
• काही तज्ञ फ्रेमसाठी बांबू वापरायला हवा असे सुचवतात. पण बांबू फ्रेम टिकवण्यासाठी अधिक कपचि असणारी रासायनिक प्रक्रिया करावी लागतेच.
• कोणत्याही सायकलींना चालतील असे (प्रमाणित) सुटे भाग वापरणे हा एक उपाय प्रभावी ठरेल.
• उत्पादन आणि दुरुस्ती दोन्ही स्थानिक पातळीवर केली तर सायकल खरे प्रदूषणमुक्त वाहन ठरेल.
• सामुदायिक सायकली इलेक्ट्रॉनिक व्यवस्थांच्या ताब्यात न देता, छोट्या सायकल दुकानदारांच्या ताब्यात हव्यात.

आपण काय करू शकतो ?

वर लिहिलेले विविध उपाय वापरणाऱ्याच्या हातात नाहीत. इथल्या सायकल दुरुस्ती दुकानदारांशी बोलल्यावर मला काही उपाय सुचतात ते पुढे नोंदवत आहे.

• जुन्या सायकली विकत घेऊन वापरणे. शक्यतो या सायकली लोखंडी फ्रेमच्या असाव्यात.
• जुन्या सायकलींपैकी “लेडीज” म्हटल्या जाणाऱ्या सायकली प्राधान्याने सर्वांनी (unisex म्हणून) वापरणे.
• सायकल विषयीची अनेक साधी कामे (तरी) स्वतः करणे. उदा. हवा भरणे, फिरणाऱ्या भागांत तेल टाकणे ब्रेक घट्ट करणे वगैरे.
• सायकल दुरुस्ती छंद म्हणून जोपासणे. त्यासाठी इतरांना प्रोत्साहन देणे.
• सध्या अनेक सहकारी गृहरचना वसाहतींत, जुन्या (नव्या देखील) सायकली पडून असतात. त्या दुरुस्त करून विकण्याचा व्यवसाय करायलाही पर्यावरणप्रेमी व्यावसायिक तयार होतील असे वाटते.
• नव्या ऍल्युमिनियम फ्रेमच्या सायकली देखील आता जुन्या होत आहेत. त्यांची देखभाल व दुरुस्ती करून त्या वापरणे.
• माझ्या बाळाला (नवं परवडतं म्हणून) जुनं नको असा विचार करण्याऐवजी त्याला याच वयात पर्यावरण रक्षण समजू दे असा विचार पालकांनी करावा.

वर सुचवलेले उपाय नव्या सायकलींचा खप कमी करून त्यामुळे होणारे प्रदूषण कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतील. यापुढे केवळ सायकल चालवून पर्यावरण शुद्ध राखण्यात सहभागी होता येणार नाही. ती सायकल “लेडीज” असायला हवी आणि जुनी, लोखंडी फ्रेमची देखील!!

आता आणखी एका कळीच्या प्रश्नाला हात घालतो. अगदी सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे, इयत्ता दहावीत जाणे हे सायकल सोडून इंधन वाहन वापरण्याचे वय असे अनधिकृतरित्या जाहीर झाले आहे. आपल्या मुलांचे कौतुक करण्यासाठी त्यांना इंधन वाहन देणे हे पालकांसाठी जणु सक्तीचे ठरते आहे. झुंडीचे मानसशास्त्र वापरून आपल्या माथी बड्या कंपन्या त्यांना फायद्याच्या ठरणाऱ्या गोष्टी मारत आहेत. अशी खरेदी करणे हा पालकांच्या प्रतिष्ठेचा मुद्दा बनवला गेला आहे.

पालकही स्वतः सायकल वापरण्याऐवजी जर शेजारच्या दुकानात जाण्यासाठी देखील इंधन वाहनच वापरत असतील, तर मुलांनी नेहमी सायकल वापरावी ही अपेक्षा गैर ठरणारच. इतर अनेक बाबतीत पाश्चात्त्यांचे अनुकरण करणारे भारतीय या बाबतीत मात्र “स्वतंत्र विचार” का अमलात आणतात हे एक कोडेच आहे.

सायकल मुळे होणारा व्यायाम, फेरफटक्याचा आनंद, प्रदूषणात घट, कमी अंतरासाठीच्या प्रवासासाठी खर्चात बचत आणि काही प्रमाणात वेळेची बचत हे सायकलचे फायदे आपल्याला माहिती आहेत. सायकलला प्रतिष्ठा मिळण्यासाठी विद्वान आणि धनवान सायकलचा वापर अधिकाधिक करतील तर त्यांचे अनुकरण इतर करतील. रस्त्यावरची धूळ, धूर, गोंगाट, कमी होईल आणि आरोग्यातही वाढ होईल.

या लेखावर प्रतिक्रिया देण्याआधी कृपया हा लेख वाचा.